Mag je ook jezelf zijn?
Grouncho Marx zei al eens: “I don’t want to belong to any club that will accept me as a member”. De mens is een sociaal wezen. Dat heeft zijn invloed op ons gedrag en de keuzes die we maken. Waar hoor je bij? Waar wil je bij horen? Of waar wil je niet bij horen? En hoe erg is het eigenlijk om helemaal nergens bij te horen? Om een buitenstaander te zijn? Om jezelf te zijn?
Jezelf zijn versus Anders zijn
Toen ik nog een tiener was, deed ik graag waar ik zin in had. Welke tiener niet, denk je misschien, maar blijkbaar was ik toch anders, want mijn gedrag leverde bij een zusje van mijn beste vriendin het verwijt op: “Waarom doe jij toch altijd anders dan anderen?” In die tijd vond ik deze opmerking kwetsend. Ik wilde helemaal niet anders zijn, ik deed wat ik belangrijk vond of dacht dat bij mij paste. Ik was niet bezig met wat anderen van me verwachtten, laat staan met een norm. Het bleef een thema in mijn leven en het kostte me vaak meer moeite dan me lief was om mijn eigen pad te kiezen. Meermalen heb ik de kous op de kop gekregen en ik heb mij veel vaker geconformeerd dan ik zou willen. Nu, ouder en wijzer, zou ik de opmerking als een groot compliment opvatten.
Gek genoeg ligt in onze westerse cultuur de nadruk erg op het belang van anders zijn. We zien onszelf als een groep sterke individualisten, mensen die voor zichzelf denken, die opkomen voor de underdog, die tegen de stroom in gaan als zij denken dat dat juist is. Toch zijn, als we niet oppassen, veel van onze beslissingen en ons handelen gebaseerd op het gedrag en de mening van anderen en aan wat we als ‘de norm’ zien. We proberen dan te voldoen aan die norm of aan de verwachtingen van een groep en gedragen ons naar wat op dat moment sociaal wenselijk is en van ons verwacht wordt. De kans is groot dat je handelen dan niet 100% overeenkomt met je eigen waarden en normen.
Groepen en groepsnormen
Je kunt je afvragen waarom we dan zo graag bij een groep willen horen als dat betekent dat je niet volledig jezelf kunt zijn, maar groepen zijn wel degelijk belangrijk voor ons. Helemaal alleen redden we het niet en dat willen we waarschijnlijk ook niet. We horen allemaal wel ergens bij, denk bijvoorbeeld aan een vriendengroep, club, vereniging, partij of relatie. Relaties aangaan met andere mensen bevredigt namelijk een aantal basale menselijk behoefte: the need to belong. Mensen die samen een groep vormen presteren ook vaak beter en hebben van oudsher betere overlevingskansen. Het verklaart waarom mensen in alle culturen gemotiveerd zijn om relaties met andere mensen aan te gaan en de ontbinding van deze relaties proberen tegen te gaan.
Nog een jeugdherinnering: Op de lagere school werd in de pauze nog wel eens het spelletje ‘1-2-3-4-5-6-7, wie zal ik een kusje geven’ gespeeld. Wie kent het niet. Ik had een grondige hekel aan dat spelletje en op een dag besloot ik dan ook om niet meer mee te doen. Ik vond het helemaal OK om mijzelf daarmee buiten de groep te plaatsen. Het liep echter anders. De initiatiefnemers van het spelletje keerden zich tegen mij met het verwijt ‘als jij niet meedoet, doet niemand mee’. Ik heb me een schuldgevoel laten aanpraten en me laten overhalen om toch mee te doen. Achteraf voelde het alsof ik mezelf verraden had en dat gevoel was zo hevig dat ik het nooit vergeten ben en er zelfs nu, bij het opschrijven, nog emoties bij voel.
Groepen hebben net als individuen normen. Deze normen kunnen per groep enorm verschillen, maar hebben vaak een grote invloed op het functioneren van de groep als geheel en op het gedrag van de groepsleden individueel. Dit kun je vooral goed merken als je bijvoorbeeld deel gaat uitmaken van een al bestaand sportteam of op een nieuwe afdeling komt te werken. De groep verwacht van jou als nieuw lid dat je je volgens hun, vaak ongeschreven, normen gedraagt. Overtreed je deze normen te vaak dan word je daar op aangesproken, gemeden door andere groepsleden, of, in extreme gevallen, onder druk gezet om de groep te verlaten. De mate waarin we ons aanpassen aan sociale invloed van dit soort groepen is afhankelijk van drie variabelen:
- Sterkte: Hoe belangrijk is de groep voor je?
- Nabijheid: Hoe groot is de afstand (fysiek of tijd) tussen jou en de groep tijdens de poging om je te beïnvloeden?
- Aantal: hoeveel mensen zitten er in de groep.
Conformisme en sociale druk
De kracht die hier aan het werk is, is sociale druk en leidt tot wat de sociale psychologie ‘Conformisme’ noemt. Conformisme is een subtiele vorm van sociale beïnvloeding. Anderen laten ons op subtiele wijze weten wat zij vinden dat gepast is en wekken de indruk dat het in ons eigen belang is dat we daar gehoor aan geven. Conformerend gedrag kan heel handig zijn. We kunnen bijvoorbeeld een groep observeren en bevragen om informatie te verkrijgen over hun gedrag en opvattingen. De verkregen informatie helpt ons dan om richting te geven aan ons eigen gedrag (Informationele Sociale Invloed). Het kan ook zijn dat we vooral aardig gevonden willen worden, opgenomen willen worden in de groep (welke dan ook) en geaccepteerd willen worden. In dat geval conformeren we ons aan de sociale normen van de groep; de impliciete of expliciete regels die een groep hanteert voor acceptabel gedrag en acceptabele waarden en opvattingen van zijn leden (Normatieve Sociale Invloed).
Er zijn legio alledaagse voorbeelden waaruit blijkt dat we onder zware sociale druk verrassend ver gaan om ons te conformeren, soms tot het extreme toe. Vele experimenten en praktijkvoorbeelden tonen aan dat degenen die zich niet conformeren of in het geheel niet meedoen, met argusogen worden bekeken, buiten de groep geplaatst worden, of zelfs gestraft worden. Of zoals Thomas Fuller zei: “Doe als de meesten doen, en [mensen] zullen positief over u zijn”.
We bezwijken dus nog wel eens onder sociale druk en tegelijkertijd schamen we ons daar ook een beetje voor. We praten ons conformerende gedrag dan achteraf vaak goed door het weg te redeneren, goed te praten of als niet bestaand te beschouwen. Soms rechtvaardigen we ons handelen zelfs door ‘het kwade’ te projecteren in diegene die we tegenover ons vinden. We worden er dus niet graag aan herinnerd dát we het doen, tegelijkertijd adoreren we diegenen die zich niet conformeren. Let wel, binnen grenzen! Zo wordt Madonna bijvoorbeeld geprezen maar Geert Wilders juist verguisd.
Bewustwording, zelfkennis en lef
De vraag is dus hoe we in een sociale context en met sociale invloeden kunnen functioneren zonder onszelf geweld aan te doen. Wat nu als wat ‘de groep’ van ons vraagt, impliciet of expliciet, niet bij ons past of misschien zelfs wel weerstand oproept? Om dan te handelen en verantwoording te nemen voor ons (afwijkende) gedrag vraagt iets van ons. Allereerst vraagt het bewustwording om te (h)erkennen welke invloed er bedoeld of onbedoeld op je uitgeoefend wordt, zodat je weloverwogen kunt kiezen of je er in mee wilt gaan. Niet gedachteloos aansluiten bij iets of iemand omdat het makkelijker is, dichterbij is, goedkoper is of omdat we dan aardiger gevonden worden, maar stilstaan bij en nadenken over wat er van je gevraagd wordt en wat het voor jou betekent, zodat je kunt beslissen of het bij je past. Daarnaast vraagt het ook van je dat je weet wie je bent, waar je voor staat, wat je belangrijk vindt en waar je naar toe wilt met je leven. Dit in kaart brengen is een hele klus en kan een tijdrovend en misschien ook wel confronterend proces zijn, maar het helpt je in het maken van je keuzes en het vasthouden aan een gekozen richting. Het is dus eigenlijk een anker en kompas tegelijk. Als laatste vraagt het nog om moed. Moed om te handelen naar wie jij bent en wie jij wilt zijn. Onze omgeving en maatschappij oefent een bepaalde druk op ons uit om toch vooral aan de norm te voldoen. Dan moet je stevig in je schoenen staan om toch je eigen plan te trekken.
Hoe dapper ben jij?
We hebben dus lef nodig om ons eigen pad te kiezen, om keuzes te maken die bij ons passen en die recht doen aan wie jij bent. Ik geloof dat ieder mens 100% verantwoordelijk is voor zijn handelen en de acties die hij onderneemt. Wat je overkomt heb je niet altijd in de hand, wat je er mee doet en hoe je er mee omgaat wel. Trouw aan jezelf blijven en de regie voeren over je eigen leven, helpt je om te groeien, om je te ontwikkelen naar een nog waardevoller mens die zichzelf in de spiegel kan aankijken.
Dolf Jansen zei eens in zijn show: ‘Het is zoals het is. Soms maken we er wat anders van om het makkelijker voor ons te maken, maar het is zoals het is’. Ieder mens is uniek, en juist die uniekheid en diversiteit maakt ons zo mooi. Laten we dapper zijn! Laten we onszelf zijn!
Geraadpleegde bron:
Aronson, E., Wilson T., Akert, R. (2011) Sociale Psychologie. Amsterdam: Pearson Education Benelux.
Geinspireerd door:
Dolf Jansen (2015). Hardverwarmend. Arnhem: Posttheater
Mooi stukje Peet. Je onderbuikgevoel weet precies wanneer je je toch conformeert en wanneer je wel bij jezelf blijft.